قالب رباعی و دوبیتی و چهار پاره
رباعی
رباعی: رباعی شعری است که:
الف- از چهار مصراع تشکیل شده است.
ب- قافیه در مصراعهای اول، دوم، چهارم اجباری و در مصراع سوم اختیاری است.
نمودار قالب رباعی چنین است.
رباعی در زبان فارسی حدود {12} دوازده وزن دارد. رایجترین و پر کار بردترین وزن رباعی چنین است.
مستفعلُ فاعلاتُ مستفعلُ فَع
وزن رایج رباعی با وزن آیهی « لا حول و لا قوّه الّا بالله » یکسان است. از این رو برای شناخت دقیق رباعی، به جای یک مصراع از چهار مصراع، این آیه را قرار میدهند. مانند رباعی زیر که سراینده، خود این آیه را به جای مصراع به کار برده است.
احمد ز حرا رفت برون هم چون ماه با حکم پیمبری به فرمان اله
بر عارض او هر که نظر کرد بگفت لا حــــــــولَ و لا قوّه الّا بالله
رباعی قالبی ایرانی است. از کهن ترین، اصیل‌ترین و ناب‌ترین قالب هاست. رباعی از مناسب‌ترین قالبها برای ثبت لحظههای زود‌گذر شاعرانه است.
درون مایه: درون مایه رباعی « عشق، عرفان یا فلسفه » است.
رباعی سرایان معروف: خیام، عطّار، مولوی، بابا افضل کاشانی از سرایندگان بنام رباعی‌اند.
بهترین رباعی سرا خیام است. مضمون رباعیات خیام فلسفی است.
گر مرد رهی میان خون باید رفت از پای فتاده، سرنگـــون باید رفت
تو پای به راه در نِه و هیچ مپرس خود راه بگویدت که چون باید رفت
٭٭٭
من درد تو را ز دست آسان ندهم دل برنَکَنم زدوست، تاجان ندهم
از دوست به یادگار، درد ي دارم کان درد به صــد هزار درمان ندهم
دوبیتی
دوبیتی: دو بیتی شعری است که:
الف-از دو بیت تشکیل شده است.(دلیل نام گذاری قالب، همین نشانه است)
ب-قافیه در مصراع های اول، دوم وچهارم اجباری و در مصراع سوم اختیاری است.
-دو بیتی و رباعی از نظر تعداد بیت، محل قافیه و تا حدودی محتوا، مشابه‌اند، تنها تفاوت اساسی این دو قالب در وزن آن هاست.
-برای شناخت دو بیتی از رباعی به وزن شعر توجه میکنیم. اگر بر وزن مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیل ( فعولن) باشد دو بیتی است و اگر بر وزن آیهی شریفهی « لاحول و لا قوّه الاّ بالله باشد، رباعی است.
اگر نتوانیستیم از طریق شنیدن، تفاوت وزن را تشخیص دهیم، راه ساده ی دیگری نیز هست:
در مطالب گذشته با هجا و انواع آن آشنا شده‌ایم، کافی است به نخستین هجای یک مصراع توجه کنیم؛ اگر هجای کوتاه بود، یعنی یک صامت و یک مصوّت کوتاه بود، قالب شعر، دوبیتی است و اگر هجای بلند بود، رباعی است.
پس تمام دو بیتی ها با هجای کوتاه آغاز می شوند و تمام رباعی ها با هجای بلند، به نخستین هجای این دو بیت توجه کنید.
به صحرا بنگرم صحرا ته وینم به دریا بنگرم، دریا تو وینم ( بِ هجای کوتاه)
به هر جا بنگرم کوه و در و دشت نشان از قامت رعنا تو وینم
( بابا طاهر )
درکار گهِ کوزه گری رفتم دوش دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش ( در هجای بلند)
ناگاه یکی کوزه بر آورد خــروش کوکوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش ( خیّام ) -دو بیتی صورت کامل شدهی اشعار دوازده هجایی روزگار ساسانی است.
-بعد از اسلام به این قالب « فهلویات » می گفته‌اند.
- نام دیگر دوبیتی « ترانه » است.
-دوبیتی، رایج ترین قالب شعری در نزد روستاییان خوش ذوق و خوش لهجه است.
-درون مایه دوبیتی « عاشقانه» و « عارفانه » است.
-مشهورترین دوبیتی سرایان « بابا طاهر همدانی » شاعر قرن پنجم و فایز دشتستانی » شاعر عهد قاجار است.
-مضمون دو بیتیهای بابا طاهر « عرفان » و فایز دشتستانی « عشق» است.
چهار پاره
چهار پاره شعری است که:
الف-از چند دو بیتی تشکیل شده است.
ب-این دو بیتی ها از نظر معنی به هم مربوط اند.
پ-قافیه ی دوبیتی ها با هم تفاوت دارند.
ت-معمولاً در هر دو بیت مصراع های زوج با یک دیگر هم قافیه‌اند.
با توجه به این ویژگی ها، تعریف کوتاه قالب چهار پاره چنین است.
بنابرین چهار پاره دوبیتی هایی است با قافیه های مختلف که در معنی به هم مربوط اند و معمولاً مصراع های زوج هر بیتی هم قافیه‌اند.
نمودار قالب چهار پاره به این صورت است.
- چهار پاره در روزگار معاصر پدید‌آمده و به وزن هایی غیر از وزن دوبیتی نیز سروده شده است.
- نام دیگر چهار پاره « دوبیتی های نو» و « دوبیتی های پیوسته » است.
- درون مایه ی چهار پاره بیشتر « اجتماعی » و « غنایی » است.
سرایندگان معروف چهار پاره
« فریدون تولّلی، دکتر خانلری، فریدون مشیری، مصطفی رحمان دوست و قیصر امین پور » از سرایندگان معروف چهار پاره‌اند.
شعر« در امواج سند » ادبیات سال اول در قالب چهار پاره است.
به مغرب سینه مالان قرص خورشید نهان میگشت پشت کوهساران
فرو میریخت گردی زعفران رنگ به روی نیزهها و نیزه داران
ز سمّ اسب میچرخید بــــر خاک به سان گوی خون آلود سر ها
ز بـــــرق تیغ میافتاد در دشت پیاپی دستها دور از سپر هـــا... ( دكتر مهدي حميدي )
شادبودن هنراست،شادکردن هنری والاتر/گربه شادی تو،دلهای دگرباشد شاد،