درس یازدهم فنون2:پایه های آوایی همسان دولختی

در درس های گذشته با اوزان همسان، که از تکرار یک پایةآوایی، ایجاد میشد، آشنا شده ایم.

اکنون با گونه ای دیگر از وزن های همسان، آشنا می شویم:

به آهنگ خوانش شعر زیر، توجه کنید:

ای باد بامدادی، خوش میروی به شادی      پیوند روح کردی، پیغام دوست دادی    سعدی

ای  با  د   با   م   دا   دی خش می ر ِ وی  بـ   شا  دی   

پی ون  د  رو  ح  کر  دی  پی  غا  م  دو  ست  دا  دی

می بینیم که نظم همسان پایه های این بیت، دو لَختی است، یعنی دو واژه با هم، پایةآوایی به شمار میآیند. به بیان دیگر، وزن این شعر از تکرار یک پایةهمسان، حاصل نشده است، بلکه پایهها، یک درمیان تکرار شده است. در اینجا هر مصراع، به دو پاره، تقسیم میشود. موسیقی و »1 َختی یا »دوری آهنگ پارةدوم، تکرار موسیقی پارةنخست است. این نوع وزن، وزنهمسان دول نامیده میشود. در وزن دوری میانةهر مصراع با درنگ و مکثی آشکار، همراه است. در خوانش هم این گسست آوایی باید رعایت شود.

مفعول،  فاعلاتن،  مفعول ، فاعلاتن  (   (    --u-  /u--  /-u--/ u--   

با خوانش صحیح بیت متوجه میشویم که هر مصرع چهار پایةآوایی دارد و از دو پارة همسان تشکیل شده است. وزن بیت برپایةبرش هجایی « سه تایی ــ چهارتایی» است اگر هجاها را به شیوة «چهارتایی ــ سه تایی» دسته بندی کنیم، وزن واژه» مستفعلن فعولن« میشود.

توجه:

در نظم همسان دو لَختی، هرمصراع از دو پارۀ همگون تشکیل می شود. در این نوع وزن، هر نیم مصراع در حکم یک مصراع است. هجای پایان نیم مصراع، مانند پایان مصراع بلند محسوب میشود، بنابراین هجای کوتاه یا کشیده در پایان نیم مصراع، هجای بلند به شمار میآید.

به نظم هجاهای بیت زیر توجه کنید:

سلسلة موی دوست، حلقة دام بلاست           هرکه در این حلقه نیست، فارغ از این ماجراست    سعدی

سل س ل ی  مو  ی دو ست حل ق ی  اد  م ب لا ست

هر چ  د رین حل ق نی ست  فا  ر غ  زین ما ج را ست

مفتعلن / فاعلن / مفتعلن /فاعلن   (  (       -u- / -uu-  / -u- / -uu-   

وزن این بیت، »مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن« است........

 وزن های پرکاربرد فارسی

 ١ همسان تک پايه ای U/---U/---U/---U ---مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن هزج مثمن سالم

2-محذوف مثمن هزج فعولن مفاعيل مفاعيل مفاعيل-- U/U--U/U--U/U--U

 3-U/---U/---U –مفاعيلن مفاعيلن فعولن هزج مسدس محذوف

 ٤-- U--/-U--/-U--/-U -مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن رجز مثمن سالم

 ٥- U-/--U-/--U-/--U --فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن رمل مثمن سالم

٦- U-/--U-/--U-/--U -فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن رمل مثمن محذوف

٧- U-/--U-/--U -فاعلاتن فاعلاتن فاعلن رمل مسدس محذوف فعلن فعلاتن فعلاتن

8-- UU/--UU/--UU  فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن

 9- فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن ( UU/--UU/--UU/--UU- )

 ١0 U/--U/--U/--U --فعولن فعولن فعولن فعولن متقارب مثمن سالم

 ١٢ U/--U/--U/--U -فعولن فعولن فعولن فعل متقارب مثمن محذوف

13-مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن- UU-/-UU-/-UU-/-UU-

14-فاعلن مفتعلن مفتعلن- U-/-UU-/-UU-

 ١٥- دو لختی فاعلاتن فعلات // فاعلاتن فعلات-- U-/U-UU//--U-/U-UU

16-مفاعلن مفتعلن// مفاعلن مفتعلن- U-U/-UU-/-U-U/-UU-

 ١٧ -/-U--/-/-U-- --U/--/--U/-- مستفعلن فع// مستفعلن فع

)18- فعلن فعولن// فعلن فعولن) فاعلاتن مستفعلن//فاعلاتن مستفعلن-- U-/-U--/--U-/-U—

19- فاعلن مفتعلن// فاعلن مفتعلن- U-/-UU-//-U-/-UU-

20- فعلاتن مفاعلن// فعلاتن مفاعلن-- UU/-U-U/--UU/-U-U
21-فاعلن فاعلاتن // فاعلن فاعلاتن- U-/--U-//-U-/--U-

22- فاعلن مفاعلن// فاعلن مفاعلن- U-/-U-U//-U-/-U-U

23- مفاعلن فعلاتن// مفاعلن فعلاتن- U-U/--UU/-U-U/--UU

٢٤ --U/-U--//--U/-U-- --U-/U--//--U-/U-- مستفعلن فعولن// مستفعلن فعولن (مفعول فاعلاتن// مفعول فاعلاتن)

25- ---/UU--//---/UU-- ---U/U--//---U/U-- مستفعل مفعولن// مستفعل مفعولن (مفعول مفاعيلن// مفعول مفاعيلن)

26- ناهمسان ---/UU-U/-U-- ---U/U-U-/U-- مستفعلن مفاعلن مفعولن (مفعول فاعلات مفاعيلن)

27 -U/-U--/UU-U/-U-- -U-/U--U/U-U-/U-- مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل (مفعول فاعلات مفاعيل فاعلن

28- ---/U-U-/UU-- ---U/-U-U/U-- ُ مستفعل ُ فاعلات ْ مستفعل (مفعول مفاعلن مفاعيلن)

29 -/UU--/UU--/UU-- -U/U--U/U--U/U-- ُ مستفعل ُ مستفعل ُ مستفعل فع (مفعول مفاعيل مفاعيل فعل)

30- --/UU--/UU--/UU-- --U/U--U/U--U/U-- ُ مستفعل ُ مستفعل ُ مستفعل مستف (مفعول مفاعيل مفاعيل فعولن)

31- --/U-U-/UU-- --U/-U-U/U-- ُ مستفعل ُ فاعلات فعلن (مفعول مفاعلن فعولن

)32- فعلن مفاعلن فعلاتن مفاعلن- UU/-U-U/--UU/-U-U

33- فع مفتعلن فاعلات مفتعلن-/- UU-/U-U-/-UU-

34-فعلن مفاعلن فعلاتن- UU/-U-U/--UU