فنون دوازدهم درس دوم پایه های آوایی نا همسان

 

سال گذشته با اوزان همسان که از تکرار یکنواخت یک پایه آوایی و اوزان همسان دولختی که از تکرار متناوب دو پایه

یا رکن حاصل می شود، آشنا شده ایم؛

مانند: گرمخیر بکنندم به قیامت که چه خواهی             دوست ماراوهمه نعمت فردوس شمارا

(فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن)  ( u  u    /    - -  u u /    - -   u u    /  - - u u  -- )

یا:

آن که هلاک من همی خواهد ومن سلامتش    هرچه کند زشاهدی کس نکند ملامتش

 (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) ( - u - u  / - u u - / - u - u / - u u -)

لیکن می دانیم که در قلمرو شعر فارسی، وزن و موسیقی سروده ها، همواره از یک نظم آهنگین و موسیقی پیروی نمی کنند؛ بلکه در شعر فارسی، اوزان دلنشین و گوش نوازی وجود دارد که نظمی ناهمسان دارند. در این گونه وزن ها، »وزن واژه ها« ناهمگون و غیرتکراری اند. . به آهنگ خوانش بیت زیر توجه کنید :

درد عشقی کشیده ام که مپرس        زهر هجری چشیده ام که مپرس

 پایه های آوایی:

درد عش قي/ ک شی د ام /ک م پرس زه ر هج ری/ چ شی د ام/ ک م پرس

پس از خوانش درست بیت و درک موسیقی و آهنگ آن، مرز پایه ها را مشخص نموده ایم و از طریق آهنگ آن پی برده ایم که پایه های آوایی بیت دارای نظمی ناهمسان است. اکنون پس از تعیین پایه های آوایی، همین بیت را با وزن واژه ها و نشانه های هجایی آن می نویسیم

 . پایه های آوایی:

در د عش قی /ک شی د ام /ک م پرس زه ر هج ری /چ شی د ام /ک م پرس

(  - UU/-U - U/- - U –  )

پس از تعیین مرز پایه ها و قرار دادن وزن واژه ها و نشانه های هجایی، می بینیم که پایه های آوایی این بیت، نظم و چینشی ناهمسان دارند و تکرار نشده اند. هر مصراع این بیت، از سه پایه آوایی ناهمسان »فاعالتن مفاعلن . .فعلن« تشکیل شده است ..پس وزن این بیت، »فاعلاتن مفاعلن فعلن« است .اگر هجاهای بیت را به گونه ای دیگر، برش بزنیم، تناسب آهنگ و نظم موسیقایی بیت از دست می رود . درک خوش آهنگی و دل نشینی موسیقی شعر، به تربیت هوش موسیقایی و حافظه شنیداری ما وابسته است . :به پایه های آوایی بیت زیر توجه کنید

 به حسن خلق و وفا کس به یار ما نرسد      تو را درین سخن انکار کار ما نرسد

ب حس ن خل /ق و فا کس /ب یا ر ما /ن ر سد ت را د رین/ س خ نن کا/ ر کا ر ما/ ن ر سد

وزن واژه: مفاعلن /فعلاتن /مفاعلن /فعلن

نشانه های هجایی (   U -/ - U - U/ - - U U/ - U – U

 پس از خواندن درست بیت و درک پایه های آوایی، در می یابیم که این بیت از چهار پایه آوایی، تشکیل شده است. .پایه های آوایی، وزن واژه ها و نشانه های هجایی این بیت . به صورت ناهمسان آمده اند .این بیت از چهار پایه آوایی ناهمسان »مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن« تشکیل شده است با کمی دقت در می یابیم که پایه های آوایی این بیت را نمی توان به دسته های همسان | تک پایه ای با دولختی .جدا کرد .وزن این بیت، »مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن« است : نتیجه بنابراین نخست، هجاهای بیت را به صورت تکراری یا همسان یک پایه ای دسته بندی می کنیم؛ در صورتی که نظمی همسان حاصل نشد، آن را با نظم همسان دولختی می سنجیم؛ یعنی هجاها را به صورت ۴ تا ۳تا یا ۳ تا ۴تا برش میزنیم. اگر نظم برش های آوایی بیت، با هیچ یک از این شیوه ها ممکن نبود، با توجه به درک آهنگ و موسیقی بیت، پایه ها را به صورت نظم ناهمسان مشخص می کنیم و وزن آن را تعیین می کنیم .

به بیت زیر توجه کنید:

 ماه فرو ماند از جمال محمد    سرو نباشد به اعتدال محمد

پایه های آوایی مد /ماه ف رو/ ما ن دز ج/ ما ل م ح سرو ن با/ شد ب اع ت/ دا ل م ح/ مد

 وزن واژه: مفتعلن /فاعلات /مفتعلن /فع

نشانه های هجایی (   - u U - / U - U - /- U U – / - )

بدان سان که دیده می شود، این بیت از چهار پایه آوایی تشکیل شده است. وزن این بیت »مفتعلن فاعلات مفتعلن فع» است به چینش پایه های آوایی بیت زیر دقت کنید.

 بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست     بگشای لب که قند فراوانم آرزوست مولوی

پابه های آوایی:  بن ما ی رخ/ک با غ گ/ لس تا ن ما / ر زوست   بگ شا ی لب /ک قن د ف / را وا ن ما / ر زوست

ورن واژه :مستفعلن /مفاعلن /مستفعلن /فعل :نشانه های هجایی ( - - U / -U - - / - U - U / - U  -  )

وزن این بیت« مستفعلن مفاعلن مستفعلن فعل» است

توجه1: در ساماندهی نشانه های هجایی همواره این گونه نیست که با یک روش روبه رو باشیم ؛ برشهای آوایی بیت بالا براساس چهارتا چهارتا ،دسته بندی شده است .اگر این بیت را به گونه ای دیگر جدا کنیم ،وزن این بیت :«مفعول . فاعلات مفاعیل فاعلن »خواهد بود

پایه های آوایی: بن ما ی /رخ ک با غ /گ لس تا ن /ما ر زوست بگ شا ی /رخ ک قن د /ف را وا ن/ما ر زوست

مفعول /فاعلات /مفاعیل /فاعلن :نشانه های هجایی ( -  u -  /  U -  - U   /  u  -  u  -   ) 

همچنین نشانه های هجایی

این بیت از کرده ی خویشتن پشیمانم  جزتوبه ره دگر نمی دانم

پایه های آوایی: از کر د ی/ خی ش تن پ/ شی ما نم جز تو ب ر/ ه د گر ن/ می دا نم

وزن واژه: مستفعل /فاعلات /مستفعل

نشانه های هجایی:  ( - -  U u -  - /   u -  u- /   u u       )

را به دو صورت می توان سامان داد و وزن بیت را نیز به دو صورت »مستفعل فاعلات مستفعل« یا »مفعول مفاعلن مفاعیلن می توان جدا نمود.

توجه2 : در تعیین مرز پایه ها و نیز دسته بندی هجاها«نشانه های هجایی»، نظم همسان، بر چینش و دسته بندی ناهمسان ترجیح دارد.

به طور مثال : در بیت

تا رفت مرا از نظر آن چشم جهان بین  کس واقف ما نیست که از دیده چه هارفت

پایه های آوایی:  تا رف ت م /را از ن ظ /رتن چش م ج /هان بین کس وا ق ف /ما نی ست ک /از دی د چ /ها رفت

 وزن: مستفعل /مستفعل/مستفعل/فع لن

نشانه های هجایی:  (   - -  U U - - / U U - - / U U  /  - -   )

به صورت ناهمسان «اگرچه نشانه های هجایی بیت را می توان به شیوه ی «مفعول مفاعیل مفاعیل مفاعی» سامان داد؛ اما نظم همسان »مستفعل مستفعل مستفعل فع لن « بر - نظم ناهمسان برتری دارد و وزن بیت را بهتر نشان می دهد.

مبحث کلی درس بیان شد .برای بهتر متوجه شدن دوستان چند بیت شعر می نویسم .لطفا وزنشان را مشخص کنید.

دیر آمدی ای نگار سرمست / زودت ندهیم دامن از دست   

مفعول مفاعلن فعولن   =   مستفعل فاعلات فعلن  ( - - u   /       - u  -  u  /   u - - )   

 یا (   -  -   u  -   u /  u   / u  -  /  - - )

 هرگز وجود حاضر غایب شنیده ای ؟ /  من در میان جمع ودلم جای دیگر است

 مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن    مستفعلن مفاعل مستفعلن فع ( ( - -  u - -  /  u   u  -  u  /  - u - /  - ) 

 لاف از سخن چو در توان زد /  ان خشت بود که پر توان زد

مفعول مفاعلن فعولن   =  مستفعل فاعلات فع لن  ( -  -  u / u - u - /u u - -  ) = ( - - u / -  u  - u  /  u - -  )

خودارزیابی با خوانش درست بیت ها و درک پایه های آوایی هر بیت، مشخص کنید که وزن کدام بیت همسان وکدام بیت ناهمسان است ؟

 آب زنید راه را هین که نگار می رسد    مژده دهید باغ را بوی بهار میرسد

ا ب ز نی/ د راه را/ هین ک ن گا/ ر می ر سد مژ د دهی/ د با غ را/ بو ی ب ها/ ر می ر سد

وزن واژه: مفتعلن مفاعلن مفتغلن مفاعلن ( -u  u - / - u u - /  -u u - / - u u - )

 دلم سر به هامون رها می پسندد   سرم بالش از صخره ها می پسندد

د لم سر/ ب ها مون/ ر ها می/ پ سن دد س رم با / ل شز صخ/ ر ها می/ پ سن دد :

 وزن واژه: فعولن فعولن فعولن فعولن ( u  /  -- u  /  --  u  /  - -  u - - )

(بازاین چه شورش است که در خلق عالم است؟ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟

با زین چ شو ر شس ت ک در خل ق عا ل مست با زین چ نو ح وچ ع زا و چ ما ت مست

وزن واژه: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن ( - - u - /  u - - u  / u - u  -  / u -  )

 عید بر عاشقان مبارک باد  عاشقان عیدتان مبارک باد

 عی د بر/ عا ش قان/ م با رک/ باد     عا ش قان/ عی د تان/ م با رک/ باد

 وزن واژه :فاعلن فاعلن فعولن فع ( - u /  - u -/ -  u - - / -  )

( گشته ام در جهان و آخر کار    دلبری برگزیده ام که مپرس

گش ت ام در ج ها ن آ خ ر کار دل ب ری بر گ زی د ام ک م پرس

وزن واژه:فاعلا تن مفاعلن فعلن (  -u  -   u /  - - u - /   - -  )

( دل نیست کبوتر که چو برخاست نشیند    از گوشه بامی که پریدیم، پریدیم

دل نی س ک بو تر ک چ بر خا س ن شی ند از گو ش ی با می ک پ ری دی م پ ری دیم

 وزن واژه : مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن  (  - - u  /  u - - u  / u - - u   / u - -  )

 وزن واژه دوم مستفعل مستفعل مستفعل مستف (فع لن) (   - -  U U - - / U U - - / U U  /  - -   )

 (شفای این دل بیمار جز لقای تو نیست    طبیب جان خرابم کسی ورای تو نیست

ش فا ی این د ل بی ما ر جز ل قا ی ت نیست ط بی ب جا ن خ را ب م ک سی و را ی ت نیست

 وزن واژه: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (  u   - u /   - - u u  /  - u - u  -   /  - -  )

بیت های زیر را تقطیع هجایی کنید و مرز پایه های آوایی هر بیت را مشخص کنید

الف( راستی کن که راستان رستند    راستان در جهان قوی دستند

را س تی کن/ ک را س تان/ رس تند را /س تان در /ج هان ق وی /دس تند

وزن واژه فاعلاتن مفاعلن فع لن  نشانه های هجایی: (  -u - u   /  -     -u  -  /     - - )

ب( محمد كآفرینش هست خاکش     هزاران آفرین بر جان پاکش

م ح مد کا ف ری نش هس ت خا کش   ه زا را نا ف ری ن بر جا ن پا کش

وز نواژه: مفاعیلن مفاعیلن فعولن  نشانه های هجایی( u   / - - - u /  - - -  u- - )

پ( با آنکه جیب و جاه من از مال و می تهی است    ما را فراغتی است که جمشید جم نداشت

با آن ک جی ب جا ه م نز ما ل می ت هیست ما را ف را غ تی س ک جم شی د جم ن داشت

وزن واژه: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن  نشانه های هجایی: ( - - U - / U - - U/ U - U -/ U  -  )

ت( آتش حب الوطن چوشعله فروزد   از دل مؤمن کندبه مجمره اسپند

آ ت ش حب /بل و طن چ/ شع ل ف رو /زد از د ل مؤ/ من ک ند ب /مج م ر اس/ پند  

وزن واژه:مفتعلن /فاعلات/مفتعلن /فع

نشانه های هجایی: ( -  U  U - /  u- U -/ - U U  - / -      ) کدام بیتها دو به دو از نظر وزن با هم یکسان اند؟

الف- بیا به خانه ی آالله ها سری بزنیم زداغ با دل خود حرف دیگری بزنیم

ب یا ب / خا ن ی ا/ ال ل ها س/ ری ب ز نیم ز دا غ با/ د ل خد حر/ ف دی گ ری/ ب ز نیم

: وزن واژه مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن :نشانه های هجایی ( u-  U / -  - u u  / -  U - U - /  - - )

ب- جانا نظری که ناتوانم   بخشا که به جان رسید جانم

جا نا ن/ ظ ری ک نا/ ت وا نم  بخ شا ک/ ب لب ر سی/ د جا نم

 وزن واژه: مفعول /مفاعلن /فعولن :نشانه های هجایی(  - - U/- U - U/U - - )

پ- چوبشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست    سخن شناس نه ای جان من خطا این جاست

چ بش ن وی/ س خ ن اه/ ل دل م گو /ک خ طا س س خن ش نا /س ن ای جا /ن من خ طا/ ای ن جا س

 وزن واژه مفاعلن /فعلاتن/مفاعلن /فعلن :نشانه های هجایی  (U U / - U - U / - - U U / - U - U )

ت- برداشته دل زکار اوبخت درماند    پدر به کار اوسخت

 بر دا ش/ ت دل ز کا/ ر او بخت در مان د /پ در ز کا/ ر او سخت

وزن واژه مفعول /مفاعلن/ فعولن نشانه های هجایی (  - - U/ - U - U / U - -  )

نشانه های هجایی بیت های زیر را به دو صورت برش بزنید؛ پس از تعیین پایه های آوایی،وزن آنها را .بنویسید

الف- همت طلب از باطن پیران سحرخیز    زیرا که یکی را زدوعالم طلبیدند

هم مت ط/ ل بز با ط ن پی را ن/ س حر خیز زی را ک/ ی کی را ز/ د عا لم ط/ ل بی دند

وزن واژه اول: مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن ( - - u /  u--u  / u - - )

برش دوم (هم مت ط ل/ بز با ط ن/ پی را ن س/ حر خیز / زی را ک ی/ کی را ز ر/ عا لم ط ل/ بی دند)

 وزن واژه دوم ( مستفعل/مستفعل/ مستفعل / (مستف یا فع لن ) ( - -  uu  - -  /u  u  - -  / u u / -- )

ب -کشتی شکستگانیم ای باد شرطه برخیز    باشد که باز بینیم دیدار آشنا را

کش تی ش کس/ ت گا نی/ می با د شر/ ط بر خیز با شد ک با/ ز بی نیم /دی دا ر آ/ ش نا را

وزن واژه اول مستفعلن فعولن/ مستفعلن فعولن ( - -  u / - u - -  / - -  u / - u - -  /

برش دوم کش تی ش/ کس ت گا نی/ می با د/ شر ط بر خیز با شد ک/ با ز بی نیم/ دی دا ر/ آ ش نا را

وزن واژه دوم مفعول/فاعلاتن/مفعول/فاعلاتن ( - - u-  /  u - - / - - u-  /  u - - )

پ- ای سروبلند قامت دوست   وه وه که شمایلت چه نیکوست

ای سر و/ ب لن د قا/ م ت دوست وه وه ک /ش ما ی لت/ چ نی کوست

وزن واژه ی۱ مفعول/ مفاعلن/ فعولن(- - U/ - U - U / U - - )

برش دوم ای سر و ب/ لن د قا م/ ت دوست وه وه ک ش/ ما ی لت چ/ نی کوست

وزن واژه ی ۲ مستفعل /فاعلات /فع لن ( - - u - u  - /  u  u  / - - )

ت -لبخند تو خلاصه ی خوبی هاست   لختی بخند خنده ی گل زیباست

 لب خن د/ ت خ ال ص/ ی خو بی هاست لخ تی ب/ خن د خن د/ ی گل زی باست

وزن واژه ی ۱ مفعول /فاعلات /مفاعیلن  (- - U/  u - U  - / U - - - )

برش دوم: لب خن د ت/ خ ال ص ی خو بی هاست لخ تی ب خن/ د خن د/ ی ت زی باست

 وزن واژه ی ۲ مستفعلن/ فعول/ مفاعیلن ( - - u / u  -  u  /   -u - - -  )

 

 

 

 

مکتب وقوع (درس اول فنون12)

مکتب وقوع به سبکی از شعر فارسی گفته می‌شود که از اواخر قرن نهم تا اوایل قرن یازدهم هجری رواج داشت و در دورهً زمانی بین سبک عراقی دورة تیموری و سبک هندی پدیدار شد. ویژگی «اشعارِ وقوعی»، سادگی، پرهیز از صنایع بدیعی و اغراق‌های شاعرانه، کاربرد اصطلاحات و زبان عامیانه و بیان صریح و بی‌پیرایة  وقایعی است که بین عاشق و معشوق می‌گذرد. محتشم کاشانی،وحشی بافقی، لسانی شیرازی، اهلی شیرازی، فغانی شیرازی، اشرف جهان قزوینی، هلالی جغتایی و لحاف‌دوز همدانی از معروف‌ترین سخنوران این مکتب به‌شمار می‌روند.

شعر وقوع عمدتاً به اشعار عاشقانه اختصاص دارد و معشوق نیز در آن مذکر است. پرویز ناتل خانلری در این مورد می‌نویسد: «در مکتب وقوع معشوق مرد است، زیرا اصل بر حقیقت‌گویی است و ازاین‌رو سخن‌گفتن از زن خطرناک است.» اما سیروس شمیسا معتقد است: «قبل از مکتب وقوع هم سخن‌گفتن از معشوقِ زن چندان مرسوم نبوده‌است»، و ازآن‌جاکه در آن دوران «نَقل مجالسِ عشاق و رندان، ماجراهایی که بین آنان و معشوق مذکر گذشته‌بود» و در این مکتب نیز اصل بر حقیقت‌گویی و بیان صادقانة وقایع و حالات عاشق و معشوق است.

شاخه‌ای از مکتب وقوع به اشعار واسوخت اختصاص می‌یابد. واسوخت در لهجة فارسی هندوستان به‌معنی اعراض و دوری‌گزینی بود و به شعری گفته می‌شود که شاعر به‌جای نازکشی و ستایش معشوق، تهدید به رهایی می‌کند. این شیوة بیان به‌ویژه در اشعار وحشی بافقی دیده می‌شود.(1)

نمونه:

داستان غـــم پنهانی مــن گــوش کنید         دوستان شرح پریشانی من گوش کنید

گفت‌وگوی من و حیرانی من گوش کنید         قصة بی‌سروسامانی من گـــوش کنید 

                                                                     (ترکیب‌بند شرح پریشانی از وحشی بافقی)

شهر برهم زده تاراج‌گری آمـد و رفت           خاست غوغایی و زیبا پسری آمد و رفت

شعلة آتش رخشان شرری آمد و رفت           تیغ بر کف عرق از چهره فشان خلق‌کُشان 

                                                (محتشم کاشانی)

پیدایش مکتب وقوع: در ربع اول قرن دهم هجری مکتب تازه‌ای در شعر فارسی به وجود آمد که غزل را از صورت خشک و بی‌روح قرن نهم بیرون آورد و حیاتی تازه‌ای بدان بخشید. در نیمه دوم همان قرن به اوج خود رسید و تا ربع اول قرن یازدهم ادامه داشت. این مکتب تازه را که برزخی است میان شعر«دوره تیموری» و «سبک معروف به هندی» «زبان وقوع» می‌گفتند و غرض از آن بیان کردن حالات عشق و عاشقی از روی واقعیت بود.(3)

       در قرن نهم غزل بسیار رواج داشت؛ اما شیوه‌ی شاعرانه مبتنی بر تقلید و تکرار بود و از احساس واقعی شاعران تهی بود. شاعر از سنت‌های ادبی غزل‌سرایان بزرگ سبک عراقی – سعدی، حافظ، عطار و...اقتباس و تقلید می‌کرد. شاعران قرن دهم از طرفی خسته و وازده از شیوه‌ی غزل‌سرایی این شاعران و از طرفی خسته از سبک عراقی، به اندیشه‌هایی تازه روی آوردند. اینان تشخیص دادند که شعر سبک عراقی از واقعیت دور شده و کاملا جنبه‌ی ذهنی و تخیلی یافته است و در زیر بار ادبی در حال فناست، پس باید به سوی حقیقت‌گویی و واقعیت (وقوع‌گویی) بازگشت.

«قالب مسلط شعری قرن‌هاست که غزل است و محتوای اصلی آن نیز عشق. و در آن معشوق همواره در حال اعراض از عاشق است، آنان بر آن شدند تا این رابطه را دگرگون کنند. اکنون اولا عاشق می‌تواند از معشوق اعراض کند و ثانیا رابطه‌های عاشق و معشوق باید جنبه واقعی بیابد. پس اساسِ مکتب وقوع این است که وقایع بین عاشق و معشوق و حالات آنان مبتنی بر واقعیات باشد؛ اما چگونه می‌توانستند در اجتماعات قرون وسطایی آن دوره از معشوق واقعی زن نام برند و از او نشانی دهند؟ از‌این‌رو عمدتا به سوی معشوق مرد رفتند که سخن گفتن از او به اندازه‌ی زن خطرناک نبود و این مسأله شعر وقوع را بی‌جان و غیر قابل اعتنا کرد. اما اشتباه اصلی شاعران وقوع در مسأله‌ی بازگشت به واقعیت در این بود که واقعیت را تحت تأثیر سابقه‌ی غزل‌پردازی، فقط طرح ماجراهای عاشق و معشوق می‌پنداشتند و به دیگر واقعیت‌های پیرامون خود توجه نداشتند.» (2)

 همین مسأله نیز باعث تکرار مضامین به ابتذال و در نتیجه افول زودرس آن شد. زبان وقوع ساده، عامیه و بعضا غیر ادبی است.

         «معمولا «لسانی شیرازی» (وفات ۹۴۱) را واضع این مکتب ذکر می‌کنند؛ اما اشعار «میرزای اشرف جهان قزوینی» را نمونه‌ی کامل این مکتب می‌دانند.(2)کسانی نیز «مانند «شبلی نعمانی» در تاریخ ادبیات خود (4) معتقدند که زمینه‌ی به وجود آوردن چنین شعری، قبلا در غزلیات شیخ سعدی فراهم شده بود؛ اما باید توجه داشت که سبک‌شناسی مسأله‌ی بسامد است،»« بسامد این‌گونه ابیات در آثار قدما آن‌قدر نیست که تشخیص سبکی داشته باشد.»از شاعران معروف دیگر این مکتب، هلالی جغتایی، اهلی شیرازی، وحشی بافقی و ... است.»(2)

واسوخت: در تذکره‌های این دوره همچنین به اصطلاح «واسوخت» برمی‌خوریم که به نوعی دنباله‌ی مکتب وقوع است. وقوع‌گویی از همان آغاز دچار بلیّه و ابتذال شد و لازم آمد تا دوباره راهی برای نوآوری یافته شود. شیوه‌ی فرعی در مکتب وقوع پیدا شد که به آن "واسوخت" می‌گفتند. واسوختن در گویش فارسی‌زبانان هند به معنی اعراض و روی بر تافتن مستعمل بود. شعر واسوخت هم شعری است که در آن برخلاف سنت شعری غزل، عاشق از معشوق روی برمی‌تابد و دیگر ناز او را نمی‌خرد و به سراغ معشوق دیگر می‌رود. مبدع این طرز «وحشی بافقی» است. زبان«وحشی» ساده و تا حدودی عامیانه است. معروفترین شعر او ترکیب‌بند مربع اوست.

دوستان شرح پریشانی من گـوش کنید         داستان غم پنهانی من گـــــوش کنید
قصه‌ی بی سر و سامانی من گوش کنید         گفت‌و‌گوی من حیرانیِ من گوش کنید

نتیجة این بحث آن است که شعر مکتب وقوع به اعتباری دنباله‌ی سبک عراقی است، مخصوصا شعر اواخر قرن هشتم و قرن نهم، اما در زبان سهل‌انگارتر و از نظر ادبی به مسائل بدیعی و بیانی (بلاغت) بی‌توجه است. مضمون آن محدود به ماجراهای عاشقانه است. این است که سوزوسازی دارد و جوان‌پسند و عوام‌خوان است. شعر وقوع، شعری است کاملا درون گرا. این جریانات منطبق است با اوضاع اجتماعی ایران در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم که انحطاط و فرو ریختگی در همه شئوون آن آشکار است و مخصوصا در مسائل اخلاقی کار به آخرین درجه‌ی سقوط رسیده است.
شعر وقوع با نضج‌ گرفتن سبک هندی و ظهور شاعران بزرگی چون «صائب» و «کلیم»، موقتا از صفحه‌ی تاریخ ادبیات محو شد؛ اما به صورت ضعیفی تا امروز حتی در شاخه‌ای از «شعر نو» به نحوی ادامه یافت. (2)

 

منابع

1-شمیسا، سیروس،شاهدبازی در ادبیات فارسی، تهران، فردوس، ۱۳۸۱، صص ۱۹۸–۲۱۴

2-سبک‌شناسی شعر، شمیسا، سیروس؛ تهران، فردوس، ۱۳۷۵، چاپ دوم، ص ۲۷۱ و۲۷۲و۲۷۹

3-مکتب وقوع در شعر فارسی، گلچین معانی، احمد؛ مشهد، فردوسی، ۱۳۷۴، چاپ اول، ص ۳

4-شعر العجم شعر و ادبیان ایران، (ترجمه سید محمد تقی داعی گیلانی)، شبلی نعمانی هندی، تهران، دنیای کتاب، ۳۶۳) ج ۲- ص ۱۳۲

 

 

 

 

 

پایه های آوایی/همسان/دولختی درس های 2و 5و 8و11 علوم و فنون 2

کلام منظوم یا شعر هم که آهنگین و موسیقایی است، پایه ها و پاره های آوایی موزون دارد؛ هماهنگی این پایه ها در شعر، به گونه ای است که انسان، با شنیدن یا خواندن آنها احساس لذت میکند. به هنگام رویارویی با شعر، بایدبکوشیم خود را در فضای آهنگین آن قرار دهیم. در خواندن نیز با همان نظم موسیقایی، خوانش آن را پیش ببریم.

به این شعر توجه کنید. پایه ها را چگونه تقسیم می کنیم. یعنی هجا بندی را جدا جدا می نویسیم.

ای ساربان، آهسته ران، کآرام جانم میرود    وآن دل که با خود داشتم، با دلستانم میرود

اِ ی سا رِ بان/  آ هِس تِ ران  /    کا را مِ جا /  نَم می رَ وَد  /

وآن دل کِ با / خُد  دا  ش تم   / با دل سِ تا   / نَم  می رَ ود   /

هر طور می خوانیم آنطور هم باید هجا ها را بنویسیم.

همانگونه که دیده و شنیده می شود، با خوانش درست شعر، به درنگ منظّم و یکنواختی که بعد از هر دسته از هجاها وجود دارد، پی میبریم.خانه ها، به گونه ای منظم کنار هم چیده شده اند؛ به هر یک از این خانه ها پایه یا رکن عروضی می گویند. پایه ها مانند آجرهایی هستند که در ساخت بنای شعر، به کار می روند. وزن شعر درحقیقت حاصل چینش منظم این پایه های آوایی یا ارکان عروضی است. برای تمرین بیشتر به درس دوم علوم و فنون 2 نگاه کنید.

پس از تشخیص و درک پایه های آوایی، درمی یابیم که پایه های آوایی بیت ها، به شکلی هماهنگ درپی هم می آیند. به بیان دیگر،می توان پایه ها را به دسته هایی مّنظم بخش کرد. اکنون ، چگونگی نظم هر یک از این دسته ها را بررسی میکنیم.

به چینش پایه های آوایی بیت زیر، ّدقت کنید:

درین درگاه بی چونی،همه لطف است و موزونی چه صحرایی، چه خضرایی، چه درگاهی، نمیدانم   مولوی

دَ رین َدر گا  / هِ بی چو نی   /  هَ مِ لط فس / تُ مو زو نی  /

چِ  صح را یی/ چِ خض را یی  / چِ در گا هی  / نِ می  دا نم/

مفاعیلن(u- - -)مفاعیلن( u- - - )مفاعیلن(u- - - )مفاعیلن( u- - -)

با خوانش درست بیت، درنگی منظّم را در میان پایه های آوایی هر مصراع، احساس میکنیم. به بیان دیگر،هر مصراع از پایه های تکراری و م ّنظم چهارهجایی تشکیل شده است. این پایه های تکراری و هماهنگ را، « پایه های آوایی همسان» مینامیم.وقتی هجاهای شعری را به شکلی درست به پایه هایی آوایی بخش کردیم؛ ساده تراین است که به جای هریک ازاین پایه ها،معادل هریک ازآنهارا بیاوریم.معادلهای این پایه ها را «وزن واژه یا رکن» مینامیم.

برخی از وزن واژه ها یا ارکان شعر فارسی عبارت اند از: درس پنجم فنون 2مراجعه شود.

فعولن ( U ــ ــ ) مفاعیلن ( U ــ ــ ــ) فاعلاتن ( ــ Uــ ــ) مستفعلن (ــــUــ) فعلاتن ( U U ــ ــ ) مفتعلن (ــ U U ــ ) که در وزن های شعری بیشتر آورده شده است.

پس از تشخیص و درک پایه های آوایی شعر، برای درک بهتر نظم پایه های آوایی، «وزن واژه های»هر پایه را  مشخص می کنیم. نکتة مهم در این دسته بندی هجاها، نوع نظم آنها است.

پایه‌های آوایی همسان دولختی

منظور از «پایه‌های آوایی همسان دولختی» وزن‌هایی است که پایه‌های آوایی آن‌ها یکی در میان تکرار می‌شود و به آن‌ها وزن «دوری» نیز می‌گویند؛ به پایه‌های آوایی بیت زیر توجّه کنید:
سلسله‌ی موی دوست حلقه‌ی دام بلاست   /    هرکه در این حلقه نیست فارغ از این ماجراست
پایه‌های آوایی:

رکن یا پایه	سلسله‌ی	موی دوست	حلقه‌ی دا	مِ بلاست
وزن واژه	مفتعلن	فاعلن	مفتعلن	فاعلن
علامت های هجایی	- u u -	- u -	- u u -	- u -
رکن یا پایه	هرکِ دَرین	حلقه نیست	فارغَ زین	ماجراست
وزن واژه	مفتعلن	فاعلن	مفتعلن	فاعلن
علامت های هجایی	- u u -	- u -	- u u -	- u -

 ۱- می‌بینیم که وزن‌واژه‌های بیت، از تکرار یکی در میان «مفتعلن» و «فاعلن» تشکیل شده‌است:
(مفتعلن| فاعلن|| مفتعلن| فاعلن)
۲- در این‌جا هر مصراع به دو پاره تقسیم می‌شود؛ موسیقی و آهنگ پاره‌ی دوم، تکرار همان موسیقی پاره‌ی نخست است.
۳- در این وزن، میانه‌ی هر مصراع، با درنگ و مکثی آشکار همراه است. در خوانشِ درست هم این درنگ میان مصراع رعایت می‌شود.
۴- وزن هر مصراع، در حکم یک بیت است؛ هجای پایان نیم‌مصراع، تابع قوانین هجای پایان مصراع است؛ بنابراین، هجای کوتاه یا کشیده در پایان نیم‌مصراع، هجای بلند به شمار می‌آید.
مثلاً در بیت یادشده می‌بینیم که هجای پایان نیم‌مصراع، «دوست» و «نیست» هجای کشیده است، اما در این وزن، به صورت یک هجای بلند محسوب می‌شود.
۵- در این دسته از وزن‌ها، دو لخت، با هم یک واحد موسیقایی یا وزن‌واژه به شمار می‌آیند؛ مثلاً در بیت یادشده، می‌توانیم بگوییم: وزن هر مصراع از تکرار «مفتعلن، فاعلن» تشکیل شده‌است.
اکنون، پایه‌های آوایی و وزن‌واژه‌های هریک از بیت‌های زیر را نشان دهید.
 ای باد بامدادی، خوش می‌روی به شادی  /   پیوند روح کردی پیغام دوست دادی
پایه‌های آوایی و وزن‌واژه‌ها:

رکن یا پایه	ای بادِ با	م دادی	خُش می‌روی	بِ شادی
وزن واژه	مستفعلن	فعولن	مستفعلن	فعولن
علامت های هجایی	- u - -	- -u	- u - -	- -u
رکن یا پایه	پیوندِ رو	ح کردی	پیغام دو	ست دادی
وزن واژه	مستفعلن	فعولن	مستفعلن	فعولن
علامت های هجایی	- u - -	- -u	- u - -	- -u

گاه می‌توان پایه‌های آوایی و وزن‌واژه‌های این گونه بیت‌ها را به دو صورت (چهارهجایی، سه هجایی) یا (سه‌هجایی، چهارهجایی) یعنی هر رکن یا پایه را می توان به صورت چهار هجایی یا سه هجایی نشان داد؛ مثلاً: پایه‌های آوایی بیت بالا را به صورت زیر یعنی سه هجایی و چهار هجایی هم می‌توان نشان داد:

رکن یا پایه	ای بادِ	بام دادی	خُش می‌ر	وی بِ شادی
وزن واژه	مفعول	فاعلاتن	مفعول	فاعلاتن
علامت های هجایی	u - -	- - u -	u - -	- - u -
رکن یا پایه	پیوندِ	رو ح کردی	پیغام	دو ست دادی
وزن واژه	مفعول	فاعلاتن	مفعول	فاعلاتن
علامت های هجایی	u - -	- - u -	u - -	- - u -

-اکنون، پایه‌های آوایی، وزن‌واژه‌ها و خوشه‌های هجایی بیت زیر را به دو صورتِ «چهارتایی-سه‌تایی» و «سه‌تایی-چهارتایی»، نشان دهید.

هان ای دل عبرت بین، از دیده عِبَر کن هان    /       ایوان مداین را آیینه‌ی عبرت دان

پایه‌های آوایی (سه‌تایی-چهارتایی:)

رکن یا پایه	ها نی دِ	لِ عبرت‌بین	از دیدِ	عِبَرکن هان
وزن واژه	مفعول	مفاعیلن	مفعول	مفاعیلن
علامت های هجایی	u - -	- - - u	u - -	- - - u
رکن یا پایه	ایوانِ	مداین را	آیینِ	یِ عبرت دان
وزن واژه	مفعول	مفاعیلن	مفعول	مفاعیلن
علامت های هجایی	u - -	- - - u	u - -	- - - u

پایه‌های آوایی (چهار‌تایی-سه‌تایی:)

رکن یا پایه	ها نی دِ لِ	عِب رَت‌ بین	از دیدِعِ	بَرکن هان
وزن واژه	مستفعل	مفعولن	مستفعل	مفعولن
علامت های هجایی	u u - -	- - -	u u - -	- - -
رکن یا پایه	ایوانِ مَ	داین را	آیینِ یِ	عِب رَت دان
وزن واژه	مستفعل	مفعولن	مستفعل	مفعولن
علامت های هجایی	u u - -	- - -	u u - -	- - -

تا دلِ هرزه‌گردِ من رفت به چینِ زلفِ او      /        زآن سفرِ دراز خود عزمِ وطن نمی‌کند

پایه‌های آوایی:

رکن یا پایه	تا دِلِ هر	زِ گَردِ من	رفت بِ چی‍	نِ زلفِ او
وزن واژه	مفتعلن	مفاعلن	مفتعلن	مفاعلن
علامت های هجایی	-uu-	-u-u	-uu-	-u-u
رکن یا پایه	زآن سَفَرِ	درازِ خُد	عزمِ وَطَن	نمی‌کند
وزن واژه	مفتعلن	مفاعلن	مفتعلن	مفاعلن
علامت های هجایی	-uu-	-u-u	-uu-	-u-u

البته باید تمرین و تکرار نمود تا گوش بیشتر به وزن شعر عادت کند. تمرین دریاد گیری تاثیر بیشتر  دارد.

 

 

 

اوزان شعری

وزن شعر سنتی فارسی، که به آن وزن عروضی نیز گفته می‌شود، براساس طول مصراع هاو چیدمان هجاهای هر مصراعِ آن است و جزو اوزان کمّی طبقه‌بندی می‌شود. تقابل هجاهای ضعیف و قوی در این نوع وزن مبتنی بر تقابل میان هجاهای سبک  و سنگین است. در فارسی سه نوع هجای کوتاه، بلند و کشیده وجود دارد که ترکیبات خاصی از کنار هم قرار گرفتن این هجاها وزن‌های مختلف شعر سنتی فارسی را تشکیل می‌دهند. درشعر نوفارسی، گاهی همان اوزان عروضیِ سنتی با کوتاه و بلند کردن نامنظم طول مصراع‌ها درون یک شعر به‌کار می‌روند (مانند اشعار  مهدی اخوان ثالث و فریدون مشیری). گاهی نیز این کار همراه با ایجاد تغییرات کم و زیاد در به‌کارگیری قواعد عروض است (مانند اشعار  نیما یوشیج،  فروغ فرخ زاد و  قیصر امین پور).

تعداد اوزان شعر فارسی بسیار زیاد هستند و آنها را به گروهایی میتوان تقسیم کرد.به این صورت که اوزانی که از نظر نظم میان هجاهای بلند و کوتاه یکسان هستند یک گروه را تشکیل میدهند.طبق سنت سر گروه هر گروه وزنی،وزنی چهار رکنی است که اعضای گروه آن وزن از دست کاری هجاهای آخر آن وزنِ سر گروه تشکیل می شوند
نام اوزان
خب حالا که اساس طبقه بندی اوزان رو گفتم بد نیست که اسم وزن ها رو هم بدونید
1- نام اوزان حاصل از تکرار ارکان(یعنی در این وزن ها یک رکن چند بار تکرار می شود)
مفاعیلن= هَزَج  (u---)
فاعلاتن=رَمَل  (-U--)
مستفعلن=رَجز (--U-)
فعولن=متقارب  ( U--)
فعلاتن=رَمَل مخبون (UU--)
مفتعلن=رجز مَطوی (-UU-)
مفاعلن=هَزَج مخبون(رجز مخبون) (u-U-)
2- نام اوزانی که حاصل از تناوب ارکان است(یعنی در این وزن ها دو رکن جدا گانه که پشت هم می آیندو تکرار می شوند، که در علوم وفنون 2 به بحث دو لختی مربوط می شود.)
مفاعلن فعلاتن=مُجتثّ مخبون (UU/- U-U--)
مفعول مفاعیلن(مستفعلن مفعولن)=هزج اخرب ( --U / U---)
فعلات فاعلاتن=رمل مشکول  ( UU-U/ -U--)
مفعول فاعلاتن(مستفعلن فعولن)=مضارع اخرب ( --U /-U--)
نکته
اگر از آخر رکن پایانی وزن یک هجا کم شود،وزن حاصل را معمولا محذوف مینامند.مثلا اگر مصرعی چهار فاعلاتن داشت رمل مثمن سالم نامیده میشود.ولی اگر رکن آخر آن را به فاعلن تبدیل کنیم رمل مثمن محذوف نامیده میشود.در تمام اوزان این اتفاق می افتد
نکته 2
در عروض قدیم که به پیروی از عرب وزن را در بیت میسنجند،بنابراین اگر بیتی هشت رکن(هر مصرع چهار رکن) داشت یک مثمن بعد از اسمش اضافه میکنیم.همینطور اگر شش رکن بود(هر مصرع سه رکن)مسدس و اگر چهاررکن(هر مصرع 2 رکن) مربع به اسمش اضافه میکنیم
مثل رجز مثمن سالم که از هشت مستفعلن تشکیل می شود
پر کاربرد ترین اوزان شعر فارسی
گروه یک:
1- فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن = رمل مثمن سالم
2- فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن =رمل مثمن محذوف(=مقصور)
3- فاعلاتن فاعلاتن فاعلن=رمل مسدس محذوف (این وزن سومین وزن پر کاربرد فارسی است)
گروه دو
4- فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن=رمل مثمن مخبون
5- فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن=رمل مثمن مخبون محذوف
6- فعلاتن فعلاتن فعلن=رمل مسدس مخبون محذوف(این چهارمین وزن پر کاربرد فارسی است)
گروه سه
7- مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن=رجز مثمن مطوی
8- مفتعلن مفتعلن فاعلن=رجز مسدس مطوی مکشوف
9- مفتعلن فاعلن//مفتعلن فاعلن= مُنسرح مثمن مطوی مکشوف (این وزن دوری است)
گروه چهار
10- مستفعل مستفعل مستفعل مستف(مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن)=هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف
11- مستفعل مستفعل مستفعل فع(مفعول مفاعیل مفاعیل فعل)=هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف(هفتمین وزن پرکاربرد فارسی است)
12- مستفعلن مفعولن //مستفعلن مفعولن(مفعول مفاعیلن//مفعول مفاعیلن)=هزج مثمن اخرب(این وزن در رباعی بسیار کاربرد دارد)
گروه پنج
13- مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل(مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن)=مضارع مثمن اخرب مکفوف
14- مستفعلن مفاعل مفعولن(مفعول فاعلات مفاعیلن)=مضارع مسدس اخرب(این وزن دومین وزن پر کاربرد فارسی است)
15- مستفعلن فعولن//مستفعلن فعولن(مفعول فاعلاتن //مفع.ل فاعلاتن)=مضارع مثمن اخرب
گروه شش
16- مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن=هزج مثمن سالم
17- مفاعیلن مفاعیلن فعولن=هزج مسدس محذوف(این ششمین وزن پرکاربرد شعر فارسی است)
گروه هفت
18- فعولن فعولن فعولن فعولن=متقارب مثمن سالم(هشتمین وزن پرکاربرد فارسی است)
19- فعولن فعولن فعولن فعل=متقارب مثمن سالم
گروه هشت
20- مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن=مجتث مثمن مخبون(کاربرد این وزن در مثنوی حماسی بسیار است)
21- مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لن=مجتث مثمن مخبون محذوف
گروه نه
22- مستفعل فاعلات مستفعل(مفعول مفاعلن مفاعیلن)=هزج مسدس اخرب مقبوض(این پرکاربرد ترین وزن شعر فارسی است)
23- مستفعل فاعلات فع لن(مفعول مفاعلن فعولن)=هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف
تک وزن ها
24- مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن=رجز مثمن سالم
25- فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن=رمل مثمن مشکول
26- فعلاتن مفاعلن فعلن=خفیف مسدس مخبون محذوف
27- مفتعلن فاعلات مفتعلن فع=منسرح مثمن مطوی منحور(پنجکین وزن پر کاربرد فارسی است)
28- مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن=رجز مثمن مطوی مخبون

1-شمیسا، سیروس: عروض و قافیه. دانشگاه پیام نور. چاپ چهارم تیر ۱۳۸۳. ص۲۲.

2-کتاب های فارسی دهم و یازدهم و دوازدهم چاپ 97 ،باکدهای 110201و111201و112201

وزن/ قافیه / قواعد قافیه/قافیه در شعر نو درس یازدهم علوم و فنون 1

وزن

ما با شنیدن هر یک ازمصراع های یک شعر موزون، آهنگ خاصی را حس می کنیم که آن را در یک جمله ی معمولی نمی یابیم .این آهنگ را که در همه ی مصراع ها یکسان است، " وزن شعر" می نامند.

 وزن شعر، نظمی است بر مبنای کمیت هجاها،یعنی بر پایۀ چینش هماهنگ هجاهای کوتاه و بلند استوار است. علمی که قواعد وزن شعر و طبقه بندی وزنها را از جنبۀ نظری و عملی تعیین میکند، «عروض» نامیده میشود. واحد وزن در شعر فارسی و در بسیاری از زبان های دیگر «مصراع»است.

تقطیع هجایی

«تقطیع» یعنی قطعه قطعه کردن شعر به هجاها و ارکان عروضی. ّ منظور از تقطیع هجایی، مشخص کردن هجاهای شعر (کوتاه، بلند و کشیده) است. برای ّ این کار، ابتدا باید هجاهای شعر را به دقت جدا، و مرز هر هجا را با خط عمودی کوتاهیمشخص کرد.  به تعداد مصوتها هجا وجود دارد. هجای کشیده، به یک هجای بلند و یک ّهجای کوتاه تقسیم میشود،

 وزن شعر فارسی محصول دو عامل است.

الف- تعداد هجاهای همه‏ ی مصراع‏ها برابر است.

ب- ترتیب هجاها نیز از نظر کوتاه و بلند بودن در تمام مصراع‏ها یکسان است.

       اگر کلمات مصراع « می‌شود پرده‏ ی چشمم پرکاهی گاهی» را تغییر دهیم یا جابه جا کنیم، وزن از میان می‏رود.

پرده ‏ی چشمم گاهی پر کاهی می‌شود   می‌شود پرده‏ ی دیده ام پر کاهی گاهی

       هجا: مقدار آوایی است که دهان می‏تواند با یک بار باز شدن آن را ادا کند، هجا از « واج » پدید می‏آید. واج کوچکترین جزءنقش دار زبان است که سبب تمایز معنی میان دو واژه می‏گردد.زبان فارسی 29 واج داردکه به مصوّت‏ها و صامت‏ها تقسیم می‌شود.

      الف-مصوّت ها:زبان فارسی شش مصوّت داردـــَــــِـــُـ مصوّت‌های کوتاه(و،آ،ی) مصوّت‏های بلند زبان فارسی‏اند. مصوّت‏های بلند از نظر امتداد دو برابر مصوّت‏های کوتاه‌اند. یا برابر با یک صامت و یک مصوّت کوتاه

 ب- صامت ها: 23 واج دیگر زبان فارسی صامت نام دارد.مانند:ب، پ، ت، و.....

هجاهای زبان فارسی از نظر امتداد به سه دسته تقسیم می‌شوند.

 1- هجای کوتاه:صامت +مصوّت کوتاه مانند:چو، که، تو، و.. .هجای کوتاه را با این علامت ( U) نشان می‏دهند.

 2-  هجای بلند: که دو گونه است.

 3- الف: صامت +مصوّت کوتاه + صامت .مانند گل، سر...   

   ب-صامت +مصوّت بلند: پا، سی، مو و ....

هجای بلند را با این علامت (  _ ) نشان می‏دهند.

3-هجای کشیده: که آن نیز دو نوع است.

الف-صامت +مصوّت +دو صامت یا بیش‏تر مانند:بُرد، لعل، کِشت، گشت، ....

ب-صامت +مصوّت بلند +یک یا چند صامت مانند: کار، آب، سیب، باخت، کاشت، ....

هجای کشیده را با این علامت ( ـ U ) نشان می‏دهند. زیرا که برابر یک هجای بلند (ــ) و یک هجای کوتاه (U ) است.

برو شیر درنده باش ای دغل      مینداز خود را چو روباه شل    سعدی 

اگر این شعر را به خط عروضی بنویسیم به این شکل می شود.

« بُ / رو / شی / رِ / دَر / رَن / دِ با / شی / دَ / غَل /

مَ / یَن / دا / ز / خُد / را / چُ / رو / با / هِ / شَل/

علامت های هجایی شعر بالا    U / - / - / U / - / - / U / - / - / U / - 

        هر هجا « بخش » الزاماً یک مصوّت دارد بنابرین تعداد هجاهای یک کلمه برابر با تعداد مصوّت‏های آن کلمه است. برای مثال « باد » یک مصوّت « ا» دارد و یک هجا است. و برادر سه مصوّت ( ـــَـ ، ا، ـــِــ ) دارد و سه هجا ست.

        در زبان فارسی، هیچ واژه‏ای بامصوّت آغاز نمی‌شود. بنابرین، واژه‏های که به ظاهر با مصوّت آغاز می‌شود. در ابتدای خود یک صامت همزه دارند که در تعیین نوع هجا باید بدان توجه داشت. برای مثال از نظر امتداد« از » یک هجای بلند سه واجی است.

  ردیف: یک یا چند واژه یا جمله‏ ای که عیناً در پایان مصراع یا بیت‏های شعر تکرار می‌شود..

«ای ساربان! آهسته ران کارام جانم می‏رود                 وان دل که با خود داشتم با دلستانم می‏رود»

 در بیت بالا، واژه ی« می‏رود » ردیف است زیرا:

الف-واژه‏ای مستقل است  

ب- نگارش آن یکسان است. پ- معنی آن نیز تغییر نکرده است.

 در بیت « فکر بلبل همه آن است که گل شد یارش      گل در اندیشه که چون عشوه کند در کارش »

  « ش » در پایان دو مصراع چون کلمه ‏ی مستقل نیست ردیف به حساب نمی‏آید.

در بیت  « خرامان بشد سوی آب روان چنان چون شده، باز جوید روان »

 « روان » در پایان دو مصراع ردیف نیستند اگر چه کلمات مستقل و نگارش یکسان دارند امّا معانی آن‏ها با هم تفاوت دارد.

وزنی که در هر یک ازمصراع ها احساس می شود، پیرو نظمی است که در چه گونگی قرارگرفتن واژه های آن مصراع وجود دارد، به گونه ای که اگر در هر مصراع واژه ای برداشته شود و یا جای آن وازه یا  واژه های شعر تغییر کند، آن آهنگ و  وزن نخستین احساس نخواهد شد. در هر شعر همه ی مصراع ها هم وزن اند، یعنی تعداد و ترتیب هجاها در هر دو مصراع یکی است.

قافیه: واژه هایی است که حرف یا حروف آخر آنها مشترک باشد.

حروف قافیه: حرف یا حروف مشترکی است که در آخر واژه های قافیه می آید.

در این شعر: به جهان خر م از آنم که جهان خرم ازوست   عاشقم بر همه عالم که همه عالم ازوست سعدی

«ازوست» ردیف است و « خرم» و« عالم » واژه های قافیه و  « َـ م»حروف قافیه.

قواعد قافيه 
1-حروف الحاقي جزو حروف مشترك قافيه اند و رعايت آنها لازم است. 
بگذار تا بگريم چون ابر در بهاران           كز سنگ ناله خيزد روز وداع ياران 
ار + ان حروف قافيه است: ار = حروف اصلي ( قاعده 2) ان = حروف الحاقي.
2- واژه هاي مختوم به مصوتهاي ِ ( هي بيان حركت) و ي از نظر قافيه الحاقي به شمار مي آيند. 
يكي مشكلي برد پيش عَلي          مگر مشكلش را كند منجَلي 
َ لي حروف قافيه است: َ ل، اصلي و ي در حكم الحاقي. 
3-اگر در قاعده 2 (مصوت + صامت + صامت)، مصوت كوتاه باشد و قافيه حروف الحاقي داشته باشد، اين مصوت كوتاه مي تواند متفاوت باشد. مثلاً: 
سراسر همه دشت پر كُشته بود          زمين چون گل ارغوان گَشته بود
ُ شت و َشت = حروف اصلي قافيه اند و ِ (هر بيان حركت) = حروف الحاقي است. 
4-پسوند و پيشوند گاهي در قافيه شعر در حكم واژه قافيه قرار مي گيرند. مثلاً: 
چنان صورتش بسته تمثالگَر
كه صورت نبندد از آن خوب تَر
«گَر» و « تَر» پسوند هستند و بايد الحاقي به حساب آيند، اما خود واژه قافيه قرار گرفته اند. 
5- اگر قبل از حروف قافيه (در قاعده 1 و 2) حرف يا حروف ديگري مشترك باشند آنها جزو حروف قافيه نيستند. مثال: 
بشنو از ني چون شكايت مي كند            وز جدايي ها حكايت مي كند
«ايَت» حروف مشترك است اما فقط َت حروف قافيه است. 
6- اگر واژه هاي قافيه لفظاً يكسان ولي در معنا متفاوت باشند، قافيه درست است و جناس هم دارد: 
ز هر ناحيت كاروانها روان (= رونده)       به ديدار آن صورت بي روان (= روح) 
7- گاه حروف قافيه در بيش از يك واژه قرار مي گيرد: 
چراغ روي تو را شمع گشت پروانه            مو از خال تو با حال خويش پروا، نه 
در مصراع دوم، پروا + نه (پروا نيست) با پروانه قافيه شده كه حروف قافيه ا + نه است. 
واژه هاي هم قافيه
در بعضي از زبانها تعداد واژه هاي هم قافيه زياد است و در بعضي كم؛ ولي در زبان فارسي نسبتاً زياد است مانند «ار» در كلمات (كار، تار، يار، نگار …)
قافيه مياني و دروني
گاهي قافيه را در درون مصرع يا پايان نيم مصرع نيز مي آورند. مانند اين شعر مولوي:
يار مرا، غار مرا، عشق جگر خوار مرا              يار تويي، غار تويي، خواجه نگه دار مرا 
روح تويي، نوح تويي، فاتح و مفتوح تويي        سينه مشروح تويي، بر در اسرار مرا

توجه :

بعضی از شاعران برای غنی تر کردن موسیقی شعر، گاه در درون مصراع ها نیز قافیه میآورند

(قافیۀ درونی):

مرده بدم زنده شدم، گریه بدم خنده شدم   دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم

دیدۀ شیرسـت مرا، جان دلیر است مرا     َزهرۀ ُ شـیرسـت مرا، زهـرۀ تـابنده شـدم مولوی

گاهی هم شعر دارای دو قافیۀ پایانی (ذوقافیتین) است که قافیۀ اصلی در واژه های آخر مصرع هاست:

ُطرفـه مـیدارند یـاران صـبر مـن بـر داغ و درد    داغ و دردی کز تو باشد خوشتر است از باغ و  و َرد  سعدی

تذکر: شکل نوشتاری حروف قافیه نیز باید مشابه و همسان باشد؛ مثال در این شعر سعدی:

پیوند روح می ِ کند این باد مُشک بیز   هنگام نوبت سحر است ای ندیم، خیز ی

از نظر آوایی واژه های »حضیض، لذیذ، غلیظ « میتوانند با »مشک بیز و خیز« همقافیه شوند؛ اما به دلیل اینکه شکل نوشتاری آنها متفاوت است، قافیه کردن آنها درست نیست.

قافیه در شعر نو

قافیه در شعر نو، محدودیتهای شعر کهن را ندارد و در اینجا شاعر خود را اسیر قافیه نمی ً سازد، بلکه معمولا در هر بخش سروده، دو یا چند مصرع قافیه دار به کارگرفته میشود.

نیما وزن و قافیه را برای شعر لازم و طبیعی می‌داند اما بر آن است که شکل ذهنی شعر باید صورت ظاهری آن را ایجاد کند. در نظر او شعر بی‌قافیه مثل آدم بی استخوان است. قافیه مقید به جمله و جمله در خدمت محتواست. هر جمله تازه، قافیه تازه و هر قافیه تازه، جای خود را می‌خواهد و نباید آن را در فواصل معین جا داد.

از تهی سرشار

جویبار لحظه ها جاری است

چون سبوی تشنه کاندر خواب بیند آب و اندر آب بیند سنگ

دوستان و دشمنان را می شناسم من

زندگی را دوست میدارم

مرگ را دشمن

وای امابا که باید گفت این؟ من دوستی دارم 

که به دشمن باید از او التجا بردن

جویبار لحظه ها جاری... اخوان ثالث

وزن کامل

هر وزن که از تکرار پایه "متفاعلن" یا شاخه‌ها و زحاف‌های آن به دست آید، آن را وزن کامل گویند. وزن کامل بر دو گونه است: کامل سالم و کامل غیرسالم:
١- وزن کامل سالم
آن است که از تکرار پایه‌ی متفاعلن به وجود آمده باشد، مانند این بیت:
چه کند شمن، چو جدا شود شمن از صنم        به جز آن که روز و شبان نشسته بود به غم
٢- وزن کامل غیرسالم
وزنی است که از شاخه‌ها و زحاف‌های متفاعلن به وجود آمده باشد و زحاف‌های آن عبارتند از:
-  مقطوع
-  موقوص
-  مقطوف

وزن متقارب

هرگاه وزنی از تکرار پایه‌ی "فعولن" یا شاخه‌ها و زحاف‌های آن به وجود آید، آن را متقارب گویند. وزن متقارب بر دو گونه است: متقارب سالم و متقارب غیر سالم.

وزن متقارب سالم وزنی است که از "تکرار پایه‌ی فعولن" به دست بیاید.

وزن متقارب غیرسالم وزنی است که از "شاخه‌ها و زحاف‌های پایه‌ی فعولن" به وجود بیاید.

وزن های تک پایه در علم عروض

وزن های تک‌پایه عبارتند از:
١-  رمل با پایه یا تکرار پایه و شاخه‌های "فاعلاتن"  (-U--)
٢- متقارب با پایه یا تکرار پایه و شاخه‌های "فعولن" ( U--)

۳-  رجز با پایه یا تکرار پایه و شاخه‌های "مستفعلن"(--U-)
٤-  هزج با پایه یا تکرار پایه و شاخه‌های "مفاعیلن" (U---)